Антыўтопія

Антыўтопія (стар.-грэч.: δυσ- — «супраць» і τοπος — «месца»; англ.: dystopia) — гэта жанр мастацкай літаратуры, супрацьлеглы утопіі. Блізкі па сваёй мадэлі да фантастыкі, апісвае, як правіла, грамадства, у якім запанавалі негатыўныя тэндэнцыі развіцця. У адрозненне ад утопіі, гэты жанр не характарызуецца верай аўтара ў бездакорнасць мадэлі. Антыўтопія вылучае найбольш небяспечныя, з пункту гледжання аўтараў, грамадскія тэндэнцыі.

Уільям Голдынг, 1983

Гісторыя

Упрершыню слова «антыўтапіст» (dystopian) як супрацьлегласць «утапіста» (utopian) ужыў англійскі філосаф і эканаміст Джон Сцюарт Міль у 1868 годзе. Тэрмін «антыўтопія» (англ.: dystopia) як назву літаратурнага жанру ўвялі Глен Нэглі і Макс Патрык у складзенай імі анталогіі ўтопій «У пошуках утопіі» (The Quest for Utopia, 1952).

У сярэдзіне 1960-х тэрмін «антыўтопія» (anti-utopia) з’яўляецца ў савецкай, а пазней — і ў англамоўнай крытыцы. Ёсць меркаванне, што па-ангельску: англ.: anti-utopia і англ.: dystopia — сінонімы. Існуе таксама пункт гледжання (як у Беларусі, так і за мяжой), які адрознівае антыўтопію і дыстапію. Згодна з ім, у той час як дыстапія — гэта «перамога сіл розуму над сіламі дабра», абсалютная утопіі, антыўтопія — гэта ўсяго толькі адмаўленне прынцыпу утопіі, якое прадстаўляе больш ступеняў свабоды. Тым не менш, тэрмін «антыўтопія» распаўсюджаны значна шырэй і звычайна маецца на ўвазе ў значэнні dystopia.

Адрозненні ад утопіі

Антыўтопія з’яўляецца лагічным развіццём утопіі і фармальна таксама можа быць аднесена да гэтага кірунку. Аднак, калі класічная ўтопія канцэнтруецца на дэманстрацыі пазітыўных рысаў апісанага ў творы грамадскага ладу, то антыўтопія імкнецца выявіць яго негатыўныя рысы. Важнай асаблівасцю утопіі з’яўляецца яе статычнасць, у той час як для антыўтопіі характэрныя спробы разгледзець магчымасці развіцця апісаных сацыяльных прылад (як правіла, у бок нарастання негатыўных тэндэнцый, што нярэдка прыводзіць да крызісу і абвалу). Такім чынам, антыўтопія працуе звычайна з больш складанымі сацыяльнымі мадэлямі.

Савецкім літаратуразнаўствам антыўтопія ўспрымалася ў цэлым адмоўна. Напрыклад, у «Філасофскім слоўніку» (4-е выд., 1981) у артыкуле «Ўтопія і антыўтопія» было сказана: «У антыўтопіі, як правіла, выяўляецца крызіс гістарычнай надзеі, аб’яўляецца бессэнсоўнай рэвалюцыйная барацьба, падкрэсліваецца неадольнасць сацыяльнага зла; навука і тэхніка разглядаюцца не як сіла, якая спрыяе рашэнню глабальных праблем, пабудове справядлівага сацыяльнага парадку, а як варожы культуры сродак прыгнёту чалавека». Такі падыход быў шмат у чым прадыктаваны тым, што савецкая філасофія ўспрымала сацыяльную рэальнасць СССР як грамадства, якое валодае тэорыяй стварэння ідэальнага ладу (тэорыя пабудовы камунізму). Таму любая антыўтопія непазбежна ўспрымалася як сумнеў у правільнасці гэтай тэорыі, што ў той час лічылася непрымальным пунктам гледжання. Антыўтопіі, якія даследавалі негатыўныя магчымасці развіцця капіталістычнага грамадства, насупраць, усяляк віталіся, аднак антыўтопіямі іх называць пазбягалі, наўзамен даючы ўмоўнае жанравае вызначэнне «раман-папярэджанне» або «». Менавіта на такім вельмі ідэалагізаваным меркаванні заснавана вызначэнне антыўтопіі, дадзенае Канстанцінам Мзарэулавым ў яго кнізе «Фантастыка. Агульны курс»: «…ўтопія і антыўтопія: ідэальны камунізм і гінучы капіталізм у першым выпадку змяняецца на камуністычнае пекла і буржуазны росквіт ў другім».

Найбольш паслядоўна тэзіс аб адрозненні «рэакцыйнай» антыўтопіі і «прагрэсіўнага» рамана-папярэджання распрацавалі і .

Услед за імі яго прынялі і многія іншыя крытыкі. Зрэшты, такі ўплывовы гісторык фантастыкі, як , такога адрознення не прымае, і нават пра Оруэла, таксама як пра Замяціна  (руск.) і Хакслі, піша цалкам нейтральна і аб’ектыўна. На 10 гадоў пазней з ім пагадзіўся буйны сацыёлаг і партыйны чыноўнік (у той час супрацоўнік апарата ЦК КПСС, у перабудову памочнік генеральнага сакратара) .

Беларуская антыўтопія

Вывучэнне

Беларуская антыўтопія мае міфалагічную аснову, яна ўключае акрамя старажытных міфаў сучасныя акультныя, паранавуковыя і палітычныя міфы. Аналіз тэкстаў паказвае, што сучасная беларуская антыўтопія ўключае шэраг рыс масавай культуры: прафанацыю навукі і рэлігіі, элементы міфаў і ідэалогій, эксплуатацыю Танатасу, адданасць мастацкім клішэ.

Вывучэнне беларускай антыўтопіі як самастойнага жанру толькі пачынаецца. Асобныя спробы разгляду антыўтапічных тэкстаў беларускіх аўтараў (пераважна твораў А. Макаёнка і ) прадпрымаліся філолагамі і літаратуразнаўцамі (А. Газізавай, А. Нямц і інш.). Даследаваны матыўны шэраг і спецыфіка хранатопу антыўтопіі, інтэртэкстуальнасць элементаў асобных антыўтапічных твораў, суадносіны антыўтопіі з рэчаіснасцю. Было праведзена даследаванне архетыпічных асноў (вобразаў і структуры) беларускай антыўтопіі. Антыўтапізм як светаадчуванне стаў характэрнай прыкметай нашага часу, што дазваляе разглядаць антыўтопію не толькі як літаратурны жанр, але і як індыкатар самасвядомасці еўрапейскай (у тым ліку і усходнееўрапейскай) культуры. У XX стагоддзі антыўтопія, як піша К. Дуда, стала гуманістычным «…ідэйным цягам, дамінуючым у сучаснай грамадскай і філасофскай думкі». Такім чынам, актуалізуецца патрэба ў культуралагічным вывучэнні беларускай антыўтопіі як неад’емнай часткі духоўнай культуры Беларусі. Разгляд антыўтапізму і антыўтопіі ў культуралагічным ключы непазбежна выклікае пытанне, да якой галіны культуры ставіцца жанр антыўтопіі — да масавай або да элітарнай. Гэты аспект айчыннай антыўтопіі застаецца нявывучаным ў культуралогіі.

Цяперашні стан

Сучасная беларуская антыўтопія, якая атрымала сваё развіццё ў канцы 80-х — 90-х гадоў XX стагоддзя, адлюстроўвае працэс рэміфалагізацыі грамадства, які характарызуецца шырокім распаўсюджваннем рэлігійных і акультных уяўленняў аб свеце, актуалізацыяй палітычных міфаў. Неаміфалогія характарызуецца спрошчаным падыходам да сацыяпалітычнай рэчаіснасці, свет скрозь прызму міфа паўстае пазбаўленым нюансаў, «чорна-белым», інакш кажучы, ён выразна дзеліцца на сферы Дабра і Зла. У аснове палітычнай міфалогіі ляжыць прынцып бінарызму: дзялення грамадскіх з’яў (у тым ліку ідэалогій) на «сваіх» («правільных») і «чужых» («няправільных»), а асоб — на «нашых» і «не нашых». Менавіта такая канфліктная карціна свету ляжыць у аснове антыўтопіі. Бінарызм антыўтопіі ўзыходзіць да апакаліптычнага жанру з уласцівым яму падзелам людзей на «добрых» і «злых» і смагай расправы над «злымі і нявернымі».

У беларускай антыўтопіі прысутнічаюць тры вобразы ворага: першы «вораг» — дзяржава і ўлада; другі — тэхнагенная цывілізацыя (варожымі чалавечай прыродзе абвяшчаюцца навука і тэхніка); трэці — «чужыя» / «чужынцы», альбо чужая культура (іншадумцы, напрыклад, атэісты, грамадзяне суседняй дзяржавы, сэксуальныя меншасці, заходняя культура). У антыўтопіі ідзе «вайна супраць усіх»: з аднаго боку, адпрэчваецца свет гатоўкі і пагоні за матэрыяльнымі выгодамі (міфалагізаваны / дэманізаваны вобраз Захаду), з другога — адбываецца падкрэсленае дыстанцыяванне ад савецкага мінулага, звязанага з ідэалогіяй інтэрнацыяналізму і працэсам русіфікацыі. Антыўтапісты шукаюць «трэці шлях», але непазбежна трапляюць у пастку «залатога стагоддзя». Міф пра пастаральную ідылію даіндустрыяльнага мінулага застаецца прыцягальным да гэтага часу. (Сцвярджэнне тычыцца антыўтапічных твораў Э. Скобелева і В. Гігевіча, часткова — В. Быкава). Падобны ідэйны «супраціў» ходу гісторыі выяўляецца не толькі ў антыўтопіі, але і ў утопіі. Як ужо здаралася ў гісторыі еўрапейскай літаратуры, аўтар-антыўтапіст можа стварыць і асабліва утапічны твор, у сутнасці, на тых жа аксіялагічных асновах. Так, В. Гігевіч, аўтар двух антыўтапічных твораў («Карабель» і «»), у 2011 годзе апублікаваў новую аповесць «Страчанае шчасце», якая ляжыць у полі прыцягнення ўтопіі. «Залаты век» ў аповесці Гігевіча — гэта стан першабытнасці. Аўтар апісвае тыя дні, калі адносіны паміж людзьмі былі немудрагелістыя, пачуцці і вера — моцныя, і прырода была маці, а не матэрыялам для перапрацоўкі. Ідэалам аўтара выступае палеалітычны род, па сутнасці, вялікая сям’я, заснаваная на прынцыпах альтруізму і рэцыпракацыі. Наш час, з пункту гледжання аўтара, характарызуецца маральнай дэградацыяй грамадства і распадам міжчалавечых сувязяў.

Аналіз тэкстаў беларускай антыўтопіі дазволіў выявіць спецыфіку аўтарскай пазіцыі (месіянства, атаясненне з Вышэйшым Суддзёй цывілізацыі). Крытычная пазіцыя, якую займаюць антыўтапісты ў адносінах да сучаснасці, дыктуе адмаўленне высокіх мэтаў і карысці навукі. Вобраз вучонага дэманізуецца (надзяляецца рысамі суперніка Бога і узурпатара боскіх правоў), навуковец часта становіцца прычынай глабальнай катастрофы (атамнай вайны, з’яўлення расы мутантаў, выціснулі чалавецтва з яго прыроднай нішы і да т.п.), прагрэс цывілізацыі параўноўваецца з брамкай, якая вядзе з ніадкуль у нікуды. Гэта характэрны сімптом нашага часу: у рэлігійных, акультных і паранавуковых СМІ вядзецца масіраваны наступ на навуку. Абвастрыўся на працягу апошніх двух стагоддзяў канфлікт і ірацыяналізму, які адлюстроўваецца і ў масавай культуры, што звязана з крызісам так званага «праекта мадэрна».

Шырокі спектр міфаў і распаўсюджаных міфалогій паранавуковага, акультнага, рэлігійнага і палітычнага характару увайшоў ў беларускую антыўтопію наступным чынам:

• Аб шкоднаснасці навукі;
• Пра генетычную чалавецтва і генетычную памяць;
• Пра НЛА;
• Пра экстрасэнсаў;
• Пра анёлаў-захавальнікаў;
• Аб славяна-манголах;
• Аб дыверсіі ўсходніх суседзяў (захоп улады ў дзяржаве і генетычная дыверсія, звязаная з алкагалізацыяй насельніцтва краіны);
• Аб шкоднаснасці і нават інфернальнасці улады і дзяржаўных структур;
• Аб ірацыянальнасці жаночага розуму і прадвызначанасці сацыяльнай ролі жанчыны, якая «не створана» для навукі, палітыкі і іншых сфер культуры;
• Аб разбэшчвальнай культуры ўсходніх славян;
• Пра вёску як сплыў маральнасці;
• Пра сусветную змову і інш.

Дастатковая колькасць рыс, уласцівых паралітаратуры, прысутнічае ў антыўтапічных творах беларускіх аўтараў. Гэта і фантастычны антураж, і стэрэатыпізаванасць ацэнак рэчаіснасці, і спрашчэнне апошняй. Матывы некаторых беларускіх антыўтопій тоесныя матывам твораў Брэдберы, Оруэла, Замяціна  (руск.) і інш. («Знішчэнне шкодных кніг», «засілле навукі і рацыяналізму ў грамадстве будучыні» і г.д.). Сучасная беларуская антыўтопія ўключае шэраг рысаў, уласцівых масавай культуры: прафанацыю навукі і рэлігіі, наяўнасць міфалогіі і ідэалагем, ірацыяналізму, элементы фантастыкі, эксплуатацыю Танатасу, адданасць мастацкім клішэ.

«Мова 墨瓦»

Асноўны артыкул:

10 верасні 2014 г. выйшаў чацвёрты раман Віктара Марціновіча — «Мова 墨瓦»; жанр рамана — «лінгвістычны баявік» [26]. Друкаваны варыянт на беларускай мове (мове арыгіналу) быў выпушчаны выдавецтвам «Кнiгазбор», а друкаваны варыянт у перакладзе на рускую мову — выдавецтвам «Логвінаў».. Бясплатная электронная версія рамана на рускай мове была выпушчаная мультылейблам "«Пяршак».

Слова, якое стала назвай рамана — «Мова» — перакладаецца на рускую як «язык», але раман называецца «Мова» і ў рускамоўнай версіі. Як тлумачыць аўтар, «…назвай кнігі прынцыпова было абрана слова „мова“, якое для кожнага беларуса сёння, у 2014-м, з’яўляецца моцным, этычна зараджаным маркерам: тых, хто роўна дыхае да „мовы“, у грамадстве няма зусім. Я ўзяў гэтае слова і прапанаваў прынцыпова іншае яго прачытанне».

Кітайскія іерогліфы 墨 瓦, вынесеныя ў назву, чытаюцца як «Мо» і «Ва» і абазначаюць словы «чарніла» і «чарапіца» адпаведна.

Першы тыраж рамана — 1.000 асобнікаў — разышоўся па кнігарнях за два тыдні. На працягу месяца пасля рэлізу быў выпушчаны другі наклад (700 экз.). Для беларускамоўнай мастацкай літаратуры такія наклады і тэмпы продажаў лічацца вялікімі, калі не рэкорднымі. Раман таксама заняў першае месца ў рэйтынгу продажаў кнігарні «Логвінаў» за верасень 2014 года.

Бясплатная рускамоўная электронная версія рамана, па стане на 2014/10/22 (43 дні пасля рэлізу), была запампаваная больш 2.000 раз.

Сюжэт рамана «Мова 墨瓦»

Аўтар анансаваў раман так: «Дзеянне рамана „Мова 墨 瓦“ адбываецца ў фантастычнай будучыні. Адлучыўшыся сцяной ад згубіўшай веліч Еўропы, Кітай і Расія ўтварылі квітнеючую саюзную дзяржаву, а цэнтр Мінска ператварыўся ў густанаселены кітайскі квартал. Сюжэт „Мовы“ разгортваецца вакол загадкавых каштоўнасцяў — скруткаў, абвешчаных па-за законам. Для адных скруткi — магчымасць атрымаць вострыя адчуванні ў свеце „шопінг-духоўнасці“, дзе даступныя амаль любыя задавальненні. Але для іншых скруткi — гэта сэнс жыцця, нагода для барацьбы і апошняя надзея на выратаванне».

Водгукі на раман «Мова 墨瓦»

Літаратурны крытык Андрэй Расінскі ахарактарызаваў раман як «сентыментальна-яхідную , беларускую антыўтопію». У рэцэнзіі сайта journalby.com Архівавана 27 кастрычніка 2014. адзначалася: «… ідэйна і эстэтычна Віктар Марціновіч нічога новага чытачам не прапануе, але ўяўляе […] шэраг ужо існуючых ідэй у займальнай форме, уплятаючы іх у беларускі кантэкст, з элементамі інтэлектуальнага флірту і галівудскага блокбастара».

На думку беларускай пісьменніцы і журналісткі Наталкі Бабінай, «… Віктар Марціновіч сёння — галоўная надзея беларускай літаратуры. Ён паслядоўна расце ад кнігі да кнігі […] Гэты раман распавядае пра чыста беларускія праблемы так, што гэта можа быць цікава ўсім свеце».

Арыгінальны тэкст (бел.)  

«Хто спадзяецца на беларускую літаратуру — прыглядзіцеся ды Марціновіча. Я б нават сказала, што Віктар Марціновіч сёння — галоўная надзея беларускай літаратуры. Ён паслядоўна расце пекла кнігі да кнігі. Такую выснову зрабіла па прачытанні апошняга Рамана Марціновіча "Мова» (…) І яшчэ Адна важная рэч: гэты раман расказвае пра чыста беларускія праблемы так, што гэтя можа быць цікава ва ўсім свеце».

Літаратурныя крытыкі Ціхан Чарнякевіч і палемізуюць адносна значнасці рамана «Мова 墨 瓦» у сучаснай беларускай літаратуры.

На думку рэдакцыі часопіса «Вялікі» (руск.: Большой), «беларускую мову Віктара Марціновіча мы рэкамендуем ўсім сваім чытачам: адна бяссонная ноч варта гэтай кнігі» .

Такім чынам, раман Віктара Марціновіча «Мова 墨 瓦» займае адну з ключавых пазіцый у жанры беларускай антыўтопіі.

Вядомыя антыўтопіі

Вядомыя антыўтопіі XX ст.
			Ферма (аповесць Оруэла).				Сляпучая цемра  (руск.) (раман Кёстлера  (руск.)).

Найбольш вядомыя антыўтопіі ў свеце
Аўтар	Назва	Год	Апісанне
Джордж Оруэл	1984 (англ.: Nineteen Eighty-Four)	1948	Кніга, пра якую шмат гаварылі калісьці — і шмат кажуць цяпер. Кніга, якая стала своеасаблівым «антыфонам» для другой вялікай антыўтопіі XX стагоддзя — «О гэты дзівосны новы свет» Хакслі. Што, па сутнасці, страшней — даведзенае да абсурду «грамадства спажывання» — ці даведзенае да абсалюту «грамадства ідэі»? Па Оруэллу, няма і не можа быць нічога горш за татальную несвабоду…
Рэй Брэдберы	451 градус па Фарэнгейту (англ.: Fahrenheit 451)	1953	Раман, які прынёс пісьменніку сусветную вядомасць. 451°F — тэмпература, пры якой запальваецца і гарыць папера. Філасофская антыўтопія Рэя Брэдберы малюе беспрасветную карціну развіцця постіндустрыяльнага грамадства; гэта свет будучыні, у якім усе пісьмовыя выдання бязлітасна знішчаюцца спецыяльным атрадам пажарных, а захоўванне кніг пераследуецца па закону, інтэрактыўнае тэлебачанне паспяхова служыць ўсеагульнага абалваньванню, карная псіхіятрыя рашуча разбіраецца з рэдкімі іншадумцамі, а на паляванне за непапраўнымі дысідэнтамі выходзіць электрычны сабака…
Кен Кізі	^[ru] (англ.: One Flew Over the Cuckoo's Nest)	1962	Дзеянне рамана адбываецца ў псіхіятрычным шпіталі ў горадзе Сейлем (Арэгон). Апавяданне ідзе ад асобы апавядальніка Правадыра Бромдэна, аднаго з пацыентаў. Адным з галоўных герояў з’яўляецца свабодалюбівы пацыент Рэндл Патрык Макмёрфі, перавезены ў псіхіятрычную бальніцу з турмы. Мяркуецца, што ён сімуляваў псіхічнае засмучэнне толькі для таго, каб пазбегнуць катаржных работ. Іншыя пацыенты, прадстаўленыя ў рамане, магчыма, не як псіхічнахворыя, а як нармальныя людзі, адкінутыя хворым грамадствам.
Олдас Хакслі	^[ru] (англ.: Brave New World)	1932	Цудоўны новы свет! Стандартызацыя грамадства. Людзей вырабляюць на заводах і «разбіваюць на лагеры»: ты будзеш разумным і прыгожым, а ты страшненькім і дурным. Адсутнасць маральнасці. Адсутнасць развіцця навукі і мастацтва. Пакланенне ідалу. Наркатычнае рэчыва як інструмент для кіравання грамадствам. Поўная бяспеку і татальнае шчасце. Некалькі сюжэтных ліній выдатна раскрываюць характар ​​жыхароў Ідэальнай дзяржавы; іх думкі, жаданні і лад жыцця. Пазней з’яўляецца вобраз Джона — дзікуна, які прыбыў з месца, дзе, у адрозненні ад «цывілізаванага» свету, людзі кахаюць, нараджаюць дзяцей і смуткуюць па памерлых. Чалавек з такімі каштоўнасцямі чужы і незразумелы стабільнаму Ідэальнаму грамадству.
Яўген Замяцін  (руск.)	^[ru]	1920	Дзеянне разгортваецца прыблізна ў дваццаць другім стагоддзі. Гэты раман апісвае грамадства жорсткага таталітарнага кантролю над асобай (імёны і прозвішчы замененыя літарамі і нумарамі, дзяржава кантралюе нават інтымнае жыццё), ідэйна заснаванае на , сцыентызме і адмаўленні фантазіі, якое кіруецца «абіраемым» на безальтэрнатыўнай аснове «Дабрадзеем».
Уільям Голдынг	Валадар мух (англ.: The Lord of the Flies)	1954	Агульная мараль твора палягае ў неабходнасці прызнання ўнутрана ўласцівай чалавеку злой прыроды. Хлопчыкі, патрапіўшы на выспу, у паскораным парадку дэградуюць, вылузваючыся з шалупіння навязанай цывілізацыі, і неўзабаве аб’яднанае вакол важака племя палюе на такога ж чалавека. На працягу дзеяння выяўляецца «звер» — уяўная істота, якая нібыта пагражае хлопцам. Тады паляўнічыя, упаляваўшы свінню, ахвяраюць «зверу» свіную галаву, насаджаную на кол; галава, у сваю чаргу, «бярэ на сябе функцыі д’ябла, г.зн. вынесенай вонкі і аб’ектываванай у свядомасці праекцыі зла ў чалавечым сэрцы». Нягледзячы на тое, што большасць хлопцаў верыць у існаванне «звера», адзін з герояў — Сайман — прамаўляе: «Можа, звер гэты і ёсць… Можа… Гэта мы самі».

Гл. таксама

• Фантастыка
• Утопія
• Апакаліптыка

Заўвагі

1. Dystopia is often referred to as anti-utopia, as it is the exact opposite of a utopian society which is an ideal life. Although some say anti-utopia and dystopia are two separate terms. The difference being that dystopia is a completely horrible state that makes no pretences of being a good life, whereas anti-utopia is one that is almost utopian except for one big flaw.

2. Тысячу гадоў таму назад вашыя гераічныя продкі пакарылі ўлады Адзінай Дзяржавы увесь зямны шар

   Яўген Замяцін. «Выбраныя творы», М .: Савецкі пісьменнік, 1989, стар. 549.
   як вынікае з аповеду D-503 пра гісторыю Адзінай Дзяржавы, заваявання зямнога шара папярэднічала двухсотгадовай вайне (там жа, стар. 554). Такім чынам, падзеі рамана павінны адбывацца як мінімум праз 1200 гадоў пасля стварэння твора. Раман напісаны ў 1920 годзе. Так жа размова пра «1000 гадоў» можа быць спасылкай да

Крыніцы

1. Гл. прадмову «Чым вымашчана дарога ў рай?» да зборніка «Антыўтопіі XX стагоддзя», М, 1989:

   Теоретические споры о границах жанра ведутся давно. Терминологические разногласия в итоге утряслись, и сейчас наметились три градации: утопия — то есть идеально хорошее общество, дистопия — «идеально» плохое и антиутопия — находящееся где-то посередине.

2. Брандзіс Я., Дмітрэўскі Ул. Тэма «папярэджання» ў навуковай фантастыцы // Вахта «Араміса». Л., 1967. — С. 440—471.

   Пераможны наступ камуністычнай ідэалогіі, які авалодаў розумамі шырокіх мас, зацвярджэнне і поспехі сацыялістычнага ладу няўхільна спараджаюць адпаведную рэакцыю з боку ідэолагаў старога свету. Антыўтопія і ёсць адна з формаў гэтай рэакцыі супраць сацыялістычных ідэй і сацыялізму як грамадскай сістэмы. Зласлівыя, пасквілянцкія фантастычныя раманы, накіраваныя сваім вастрыём супраць марксізму і першага ў свеце сацыялістычнай дзяржавы, атрымліваюць усё большае распаўсюджванне па меры паглыблення крызісу і загнівання сусветнага капіталізму.

   … Чым жа ўсё ж такі адрозніваецца раман-папярэджанне ад антыўтопіі?

   На наш погляд, тым, што калі ў антыўтопіі камуністычнаму і сацыялістычным будучаму супрацьпастаўленыя рэакцыйныя грамадскія ідэі і ў выніку — статус-кво, то ў рамане-папярэджанні мы маем справу з сумленнымі спробамі паказаць, якія беды і небяспекі, перашкоды і цяжкасці могуць сустрэцца ў далейшым на шляху чалавецтва.

3. Кагарліцкі Ю. Што такое фантастыка? — М .: Маст. літ-ра, 1974. РАЗДЗЕЛ IX. Фантастыка, утопія, антыўтопіі.
4. Шахназараў Г. Куды ідзе чалавецтва: (крытычны. нарысы немаркс. канцэпцый будучыні). М .: Думка, 1985. (Гл. 1. О. Хакслі і Д. Оруэл: кашмары таталітарызму. 10-32).
5. Газізава 2001, с. 36-39.
6. Гарапучик, Ольга (05.09.2014). "Лингвистический боевик Виктора Мартиновича «Мова» появился в продаже". Наша Ніва. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
7. Marketing.by (10.09.2014). ""Будзьма беларусамі!" прадстаўляе новы раман Віктара Марціновіча "Мова" і запрашае на аўтограф-сесію аўтара". Marketing.by. Архівавана з арыгінала 24 верасня 2014. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= () Архіўная копія (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2014. Праверана 13 красавіка 2015.
8. 34 MULTIMEDIA MAGAZINE. Прэм’ера рамана «Мова» Віктара Марціновіча на 34mag (нявызн.). Мультилейбл «Пяршак» (10 верасня 2014).
9. Naviny.by (10.09.2014). "Виктор Мартинович выпускает новый роман — «Мова»". Naviny.by. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
10. Сербін, Алег (29.09.2014). "Доза «Мовы»". Vitebsk4.me. Архівавана з арыгінала 23 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
11. Адамовіч, Андрэй. Угасіліся як мае быць: прэзентацыя «Мовы» Віктара Марціновіча (нявызн.). budzma.by (30 верасня 2014).
12. Матвеева, Татьяна (24.09.2014). "Віктар Марціновіч пра раман "Мова": "Кніга выйшла рэкордным для Беларусі накладам"". TUT.by. Архівавана з арыгінала 30 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
13. TUT.by (28.09.2014). "Витебск от субботы до субботы TUT: китайские впечатления, скандинавская ходьба и "боевик" про белмову". TUT.by. Архівавана з арыгінала 1 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
14. DelaemVmeste.BY (24.09.2014). "Што ў цябе ёсць, акрамя мовы, з якой складаюцца твае думкі і словы?". DelaemVmeste.BY. Архівавана з арыгінала 5 лютага 2020. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
15. "Топ-10 самых продаваемых книг в книжном магазине «логвінаЎ» за сентябрь". Наша ніва. 26.09.2014. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
16. martinovich.by. 335 Выходзіць новы раман Віктара Марціновіча "Мова» (нявызн.)(недаступная спасылка) (10 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015.
17. Расінскі, Андрэй (2014/09/20). "Фантастычныя прыгоды кантрабанднай мовы". Новы Час онлайн. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
18. Баршчова, Вольга (2014/09/29). "" Мова "Віктара Марціновіча: блокбастар у беларускім кантэксце". Беларускі часопіс. Архівавана з арыгінала 27 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
19. Бабіна, Наталка (2014/10/18). "Бабіна: Віктар Марціновіч — надзея беларускай літаратуры". Наша ніва. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
20. Чарнякевіч, Ціхан (2014/09/29). "Жанглёр на футбольным полі". Радыё Свабода. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
21. Абрамовіч, Павел (2014/10/06). "Марціновіч і эталоны белліту. Адкрыты ліст Ціхану Чарнякевіч". Journalby.com. Архівавана з арыгінала 27 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015. {{cite news}}: Праверце значэнне даты ў: |date= ()
22. Навіцкі, Дзмітрый (2014-10-10). "Рэклама «беларускай мовы»". Гарадскі часопіс «Вялікі». Архівавана з арыгінала 22 кастрычніка 2014. Праверана 13 красавіка 2015.
23. Марціновіч 2014, с. 56-63, 153, 178—191.
24. Фантастычныя прыгоды кантрабанднай мовы
25. Лепшыя антыўтопіі (100bestbooks.ru/)
26. Лепшыя антыўтопіі (livelib.ru/)
27. В. Скороденко. Притчи Уильяма Голдинга // У. Голдинг. «Шпиль» и другие повести. М., 1981. С. 12-13

Літаратура

• Газізава, А.А. «Последняя пастораль» Алеся Адамовича: «мерцание» смыслов мифа, сказки, пасторали // Славянскія літаратуры ў кантэксце сусветнай: матэрыялы V междунар. навук. канф., прысв. 80-годдзю Беларус. дзярж. ун-та, Мінск, 16 — 18 кастр. 2001 г.: у 3 ч. / Беларус. дзярж. ун-т; рэдкал.: С. Я. Ганчарова-Грабоуская i інш.. — 1-е выд. — Мінск: БДУ, выдав.-паліграф. цэнтр, 2001. — С. 36-39. — 218 с. — ISBN 984-445-506-8.
• Ланін, Б. А. Антиутопия — литературный жанр // Руская літаратурная антыўтопія = Русская антиутопия ХХ века [Текст] : учеб.пособие для ст.кл.гуманит.гимназий. — Масква: Онега, 1994. — С. 199. — 248 с. — ISBN 5-900739-01-5.
• Чанцаў, А. Г. Социальные фобии в современном русском романе // Фабрыка антыўтопій: дыстапічны дыскурс у расійскай літаратуры сярэдзіны 2000-х = Фабрика антиутопий: дистопический дискурс в российской литературе середины 2000-х. — Масква: «НЛО», № 86, 2007.
• M. Keith Booker. Фабрыка антыўтопій: дыстапічны дыскурс у расійскай літаратуры сярэдзіны 2000-х = Dystopian Literature: A Theory and Research Guide. — Greenwood Press. — Лондан: Hardcover, 2007. — ISBN 978-0313291159.
• Марціновіч, В. В. Мова. — 1-е. — Мінск: Кнігазбор, 2014. — 264 с. — ISBN 978-985-7089-80-2. Архівавана 15 лютага 2015.

Спасылкі

• Рысы масавай культуры ў беларускай антыўтопіі, Е. В. Свечнікава Архівавана 6 жніўня 2015. (руск.)
• Антыўтопія ў «У мадэлі для зборкі» Архівавана 18 красавіка 2015. (руск.)
• Ланін Б. Анатомія літаратурнай антыўтопіі Архівавана 2 ліпеня 2010. (руск.)
• Ланін Б. Антыўтопія ў літаратуры рускага замежжа (руск.)