Новасібірск

Новасібірск (руск.: Новосибирск, да 1926 года — Нова-Нікалаеўск) — трэці па колькасці насельніцтва горад Расіі, найбуйнейшы горад яе азіяцкай часткі, адміністрацыйны цэнтр Сібірскай федэральнай акругі, Новасібірскай вобласці і Новасібірскага раёна (у склад апошняга не ўваходзіць), цэнтр . Горад абласнога значэння, утварае муніцыпальнае ўтварэнне горад Новасібірск са статусам гарадской акругі. Месца знаходжання Паўнамоцнага прадстаўніцтва Прэзідэнта РФ у Сібірскай федэральнай акрузе, прэзідыума Сібірскага аддзялення Расійскай акадэміі навук, Пятага апеляцыйнага суда агульнай юрысдыкцыі і Касацыйнага ваеннага суда.

Горад Новасібірск руск.: Новосибирск Герб Сцяг^[d] Краіна  Расія Каардынаты 55°02′00″ пн. ш. 82°55′00″ у. д.^HGЯO Кіраўнік Maksim Kudryavtsev^[d] Заснаваны 1893 Першая згадка 1893 Плошча 500 км² Вышыня цэнтра 153 м Водныя аб’екты Об і Іня Насельніцтва ▲1 637 266 чал. (1 студзеня 2025) Часавы пояс UTC+7, OMST і KRAT Тэлефонны код +7 383 Паштовы індэкс 630000–630992, 901073, 901077 Афіцыйны сайт novo-sibirsk.ru Новасібірск на карце Расіі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Цэнтр Новасібірскай агламерацыі. Найбуйнейшы гандлёвы, дзелавы, культурны, транспартны, адукацыйны і навуковы цэнтр Сібіры.

Заснаваны ў 1893 годзе, статус горада атрымаў 28 снежня 1903 (10 студзеня 1904) года. Насельніцтва — 1 635 338 чалавек (2023), самы шматнаселены горад азіяцкай часткі Расіі і самае вялікае ў Расіі муніцыпальнае ўтварэнне — горад без статусу суб’екта Расійскай Федэрацыі.

Размешчаны на абодвух берагах ракі Об побач з Новасібірскім вадасховішчам, утвораным на Обі, перагароджанай плацінай Новасібірскай ГЭС. Тэрыторыя горада — 502,7 км².

Гісторыя

Узнік у 1893 годзе як Новая вёска разам з будаўніцтвам чыгуначнага маста цераз р. Об, пры правядзенні Транссібірскай магістралі. У 1894 годзе Новая вёска перайменавана ў пасёлак Аляксандраўскі, а ў 1895 годзе — у пасёлак Нованікалаеўскі, пераўтвораны ў снежні 1903 года (па новым стылі — у студзені 1904 года) у горад Нованікалаеўск Томскай губерні. У 1902 годзе ў чыгуначным дэпо была створана першая сацыял-дэмакратычная група. Савецкая ўлада ў горадзе абвешчана 13 (26) снежня 1917 года. 26 мая 1918 года ўлада ў Нованікалаеўску перайшла ў рукі белагвардзейскага ўрада, а 18 лістапада 1918 — калчакоўцаў. 14 снежня 1919 года горад заняты Чырвонай Арміяй. У 1921-25 гадах — цэнтр Нованікалаеўскай губерні, з 1925 — акруговы горад Сібірскага краю. З 1930 года Новасібірск — цэнтр Заходнесібірскага краю, з 1937 — Новасібірскай вобласці У 1930-я гады Новасібірск ператварыўся ў буйны прамысловы, навуковы і культурны цэнтр. У час Вялікай Айчыннай вайны 1941—45 у горадзе былі размешчаны многія прамысловыя прадпрыемствы і насельніцтва, эвакуіраваныя з заходніх раёнаў СССР.

Прамысловасць

Новасібірская ЦЭЦ-5

Новасібірск — адзін з найбуйнейшых прамысловых цэнтраў Заходняй Сібіры. Звышвысокая канцэнтрацыя прамысловай вытворчасці; тры чвэрці ўсёй прамысловай прадукцыі Новасібірскай вобласці вырабляецца ў горадзе. Інстытут тэрытарыяльнага планавання «Урбаніка» ў 2013 годзе ацаніў агульны аб’ём прамысловай вытворчасці горада ў 158,3 млрд рублёў, змясціўшы Новасібірск на 43 месца ў рэйтынгу прамысловых гарадоў Расіі. Аснову прамысловага сектара горада складаюць каля 230 буйных і сярэдніх у асноўным высокатэхналагічных прадпрыемстваў. Вядучымі галінамі прамысловасці з’яўляюцца энергетыка, газазабеспячэнне, водазабеспячэнне, металургія, металаапрацоўка, машынабудаванне, на іх долю прыпадае 94 % усёй прамысловай вытворчасці горада.

Найбуйнейшымі прамысловымі кампаніямі горада з’яўляюцца: Рэгіянальныя электрычныя сеткі, (атамная прамысловасць), Сібірская харчовая кампанія, камбінат паўфабрыкатаў «Сібірскі Гурман», кампанія «Праксіма», птушкафабрыка «Кастрычніцкая», КДВ Новасібірск (харчовая прамысловасць), Элсіб, НДІ вымяральных прыбораў — Новасібірскі завод ім. Камінтэрна (машынабудаванне, радыётэхніка), Новасібірскі прыладабудаўнічы завод (машынабудаванне), Новасібірскі металургічны завод імя Кузьміна (чорная металургія), завод «Ферум» (чорная металургія), Новасібірскі патронны завод, ВПК-Ойл, Сібіяр (хімічная і нафтахімічная прамысловасць), завод «Экран» (шкляная прамысловасць), Газпрам міжрэгіёнгаз Новасібірск (размеркаванне і рэалізацыя газу), Новасібірскі авіяцыйны завод імя В. П. Чкалава, Новасібірскі афінажны завод.

Насельніцтва

Год Колькасць 1996 1 367 700 1998 1 400 000 2009 1 397 191 2010 14 091 307 2011 1 475 136 Год Колькасць 2012 1 498 921 2013 1 523 801 2014 1 547 910 2015 1 567 087 2016 1 584 138 Год Колькасць 2017 1 602 915 2018 1 612 833 2019 1 618 039 2020 1 625 631 2021 1 633 595 Год Колькасць 2024 1 633 851 2025 1 637 266

Адукацыя

• Новасібірская дзяржаўная кансерваторыя імя М. І. Глінкі
• Новасібірскі дзяржаўны ўніверсітэт
• Новасібірскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт
• Новасібірскі дзяржаўны архітэктурна-будаўнічы ўніверсітэт
• Новасібірскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт
• Новасібірскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт
• Новасібірскі дзяржаўны тэатральны інстытут
• Новасібірскі дзяржаўны тэхнічны ўніверсітэт
• Новасібірскі хіміка-тэхналагічны каледж імя Дз. І. Мендзялеева
• Сібірскі дзяржаўны ўніверсіэт воднага транспарту
• Сібірскі дзяржаўны ўніверсітэт шляхоў зносін

Культура

Музеі

• Новасібірскі дзяржаўны краязнаўчы музей
• Новасібірскі дзяржаўны мастацкі музей
• Новасібірскі музей чыгуначнай тэхнікі

Тэатры

• Новасібірскі тэатр оперы і балета
• Новасібірскі абласны тэатр лялек
• Новасібірскі музычны тэатр
• Стары дом (тэатр, Новасібірск)
• Чырвоная паходня

Кінатэатры

У горадзе больш за 20 дзеючых кінатэатраў, найстарэйшымі з якіх з’яўляюцца кінатэатр ім. У. Маякоўскага (1923 год, раней называўся «Раскіно» і «Саўкіно»), «Перамога» (1926 год — «Пралеткіно» і «Кастрычнік»), «Аўрора», «Гарызонт». Ёсць залы з падтрымкай стэрэафільмаў. У горадзе працуе кінатэатр «Сінема Парк» з залай IMAX і IMAX 3D, а таксама кінатэатры з падтрымкай тэхналогіі 4D.

Транспарт

Чыгуначны вакзал Новасібірск-Галоўны

З Новасібірска пачынаецца магістральная федэральная аўтамабільная дарога М52 «Чуйскі тракт». У горадзе працуюць Новасібірскі метрапалітэн, Новасібірскі трамвай, Новасібірскі аўтобус і Новасібірскі тралейбус.

У горадзе ёсць 3 аўтамабільныя масты цераз Об — Дзімітраўскі, Акцябрскі, Бугрынскі. Дадатковая пераправа — цераз плаціну ОбГЭС. Вядзецца будаўніцтва чацвёртага моста ў створы вуліц Іпадромскай і Станцыйнай (групай «ВІС»). У Новасібірскім раёне каля пасёлка Мочышча знаходзіцца паўночны мост праз Об, ён выкарыстоўваецца транзітным транспартам і жыхарамі Новасібірска для выезду з горада. У межах горада размешчаны 2 вялікія аўтамабільныя масты цераз раку Іня.

Спорт

• «Сібір-Арэна»
• Сібір (канцэртна-спартыўны комплекс)
• стадыён «Спартак»

Славутасці

• Сабор Аляксандра Неўскага (Новасібірск)
• Сабор Праабражэння Гасподняга (Новасібірск)
• Троіца-Уладзімірскі сабор
• Стокватэрны дом
• Дом артыстаў (Новасібірск)
• Дом грузчыкаў (Новасібірск)
• Дом купца Крукава
• Дом Сацземляробства (Новасібірск)
• Новасібірскі заапарк
• Новасібірскі цырк
• Палац культуры імя Чкалава (Новасібірск)
• Цэнтральны сібірскі батанічны сад
• Паліклініка №1 (Новасібірск)
• Рынчын-дацан

Гарады-пабрацімы

•  Арол, Расія (4 жніўня 2014)
•  Варна, Балгарыя
•  Ерэван, Арменія
•  Краснаярск, Расія (2013)
•  Ларнака^[d], Кіпр (28 чэрвеня 1993)
•  Мінеапаліс, ЗША
•  Мінск, Беларусь (2012)
•  Омск, Расія (5 жніўня 2006)
•  Сапара, Японія
•  Тэджон, Паўднёвая Карэя (22 кастрычніка 2001)

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Новасібірска

• Уладзімір Юр’евіч Анцюфееў
• Любоў Пятроўна Баннава (нар. 1953) — беларускі архітэктар.
• Уладзімір Георгіевіч Булатаў
• Людміла Аляксандраўна Жлоба (нар. 1947) — беларускі архітэктар.
• Алёна Ігараўна Заварзіна
• Андрэй Пятровіч Звягінцаў
• Альберт Канстанцінавіч Зензін (1940—1984) — беларускі архітэктар.
• Юрый Іванавіч Івашчанка (нар. 1943) — беларускі архітэктар.
• Валянцін Сяргеевіч Кароўкін
• Станіслаў Нічыпаравіч Князеў (нар. 1948) — беларускі дзяржаўны дзеяч, ваенны, юрыст, гісторык. Доктар юрыдычных навук (2005), прафесар права (2001). Генерал-маёр (1994).
• Вячаслаў Глебавіч Купрыянаў
• Уладзімір Дзмітрыевіч Маркаў (нар. 1936) — беларускі архітэктар.
• Андрэй Мукавозчык (нар. 1963) — беларускі калумніст.
• Васіль Васільевіч Нікіфараў
• Іосіф Мацвеевіч Панамароў (нар. 1936) — беларускі архітэктар.
• Андрэй Уладзіміравіч Панін
• Барыс Сямёнавіч Папоў (нар. 1940) — беларускі архітэктар.
• Аляксандр Барысавіч Пушны
• Аляксей Іванавіч Сарокін (нар. 1938) — беларускі архітэктар.
• Аляксандр Леанідавіч Сахно (нар. 1939) — беларускі архітэктар.

Зноскі

1. https://ngs.ru/text/politics/2024/04/16/73466840/
2. https://it-ch.topographic-map.com/map-s79cs8/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BE%D0%BA%D1%80%D1%83%D0%B3-%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA/?zoom=19&center=55.0286%2C82.92161&popup=55.02876%2C82.9216
3. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2025 года — М.: Росстат, 2025.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q133797648"></a>
4. (unspecified title) — 2016.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q41806478"></a>
5. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.11: Мугір — Паліклініка — С. 361.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q24038856"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13028710"></a>
6. Большой словарь географических названий / под ред. В. М. Котляков — Екатеринбург: Русское географическое общество, 2003. — С. 459. — 832 с. — ISBN 5-94799-148-9
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113510146"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q726762"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q887"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4236098"></a>
7. http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667"></a>
8. Новосибирская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
9. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726"></a>
10. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 с.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996"></a>
11. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963"></a>
12. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268"></a>
13. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar — 2018.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493"></a>
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — М.: Росстат, 2017.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a>
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — М.: Росстат, 2018.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q56023898"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a>
16. http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684775"></a>
17. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126688520"></a>
18. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906"></a>
19. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года — М.: Росстат, 2024.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126076461"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680"></a>
20. https://wek.ru/doev-dmitrij-mytishhinskaya-xorda-odin-iz-masshtabnyx-infrastrukturnyx-proektov-v-sfere-transporta
21. https://www.ridus.ru/doev-dmitrij-karera-upravlenca-402929.html
22. https://www.orel-adm.ru/ru/org/international/
23. Twinnings of Larnaka Праверана 14 жніўня 2018.
24. http://admomsk.ru/web/en/city/international/russian#novosibirsk
25. https://www.daejeon.go.kr/drh/DrhContentsHtmlView.do?menuSeq=1730
26. https://www.daejeon.go.kr/english/EngSisterCities.do?menuSeq=7028

Літаратура

• Новасібірск // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — С. 361. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Новасібірск
• Афіцыйны сайт