Свідрыгайла

Свідрыгайла Альгердавіч, у каталіцкім хрышчэнні Баляслаў (1369—1376 — 10 лютага 1452, Луцк) — вялікі князь літоўскі.

Свідрыгайла
Свідрыгайла. Гравюра з «Апісання Еўрапейскай Сарматыі» Гваньіні (1581). Гэтая ж гравюра выкарыстана ў тым жа выданні і як партрэт Людовіка Вялікага
вялікі князь літоўскі 1430 — 1437
Папярэднік	Вітаўт
Пераемнік	Жыгімонт Кейстутавіч
князь валынскі 1434 — 1452
Папярэднік	Фёдар Любартавіч
Нараджэнне	каля 1370 ці 1356
Смерць	10 лютага 1452 Луцк, Вялікае Княства Літоўскае
Месца пахавання	Кафедральны сабор Святога Станіслава
Род	Гедзімінавічы і Альгердавічы
Бацька	Альгерд
Маці	Ульяна Аляксандраўна
Жонка	Ганна Іванаўна^[d]
Веравызнанне	язычніцтва і каталіцтва
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Імя

Імя — з шэрагу складанаўтвораных балцка-літоўскіх імёнаў, што дайшлі з індаеўрапейскай старажытнасці.

З першай паловы XV ст. дайшлі іменныя формы Швитрикгаило, Швитрыгаило, Швитрикаило, Swidrigal.

Вытлумачваючы імёны літоўскіх князёў, мовазнавец К. Буга імя Свідрыгайлы звязаў з літоўскім švytruoti “ззяць, мігцець; хутка рухацца”, якое далей ад індаеўрапейскага *ǩṷit_(ǝ)ro «светлы, блішчасты» (ад *ǩṷei «свяціць; светлы»). Сярод сучасных літоўскіх прозвішчаў вядомыя аднаасноўныя Švitra, Švitrys, Švitrūnas.

З іншага боку, імя Свідрыгайла той жа структуры, што і адыменныя прозвішчы Сандрыгайла, Недрыгайла, якія ад трохасноўных імёнаў San-dri-gailas, Ne-dri-gailas. Імёны з трох асноў рэдкія, але вядомыя ў балцка-літоўскім іменніку (як Ges-man-tautas, адкуль "Кгесмонтовтовичъ").

Апошняя аснова ў імені Свідрыгайла Gail-звязаная са старалітоўскім gailas «моцны», далей напрамую з індаеўрапейскім *ghoilo-s «моцны; няўрымслівы, жвавы». Гэтай асновай імя Свідрыгайлы перагукалася з імёнамі яго братоў, Альгердавых сыноў Карыгайлы, Ягайлы, Скіргайлы.

Біяграфія

Раннія гады

Малодшы сын вялікага князя Альгерда, паводле праўдападобных ацэнак, нарадзіўся паміж 1369 і 1376 годам. Пасля смерці бацькі ў маі 1377 года, жыў у Віцебску разам з маці — вялікай княгіняй Ульянай.

Напэўна, быў ахрышчаны ў Кракаве, але не разам з братамі Ягайлам і Вігунтам у 1386 годзе, а неўзабаве, бо яго хроснае імя Баляслаў, як і хросныя імёны братоў, належыць да іменаслова Пястаў. Часта сцвярджаюць, што Свідрыгайла спачатку быў праваслаўным з хросным імем Леў, але гэта вынік непаразумення. У сярэдзіне XVI ст. у Польшчы ўзнялі пытанне рэвізіі правоў на зямельныя ўладанні — Пётрыкаўскі сейм (1565) вырашыў асобна разглядзець шматлікія прывілеі князёў Льва Данілавіча і Свідрыгайлы Альгердавіча, якія падавала шляхта як пацверджанне сваіх правоў на маёнткі, а Люблінскі сейм (1566) вырашыў лічыць гэтыя прывілеі правамоцнымі. Выдаўцы рэцэсу Люблінскага сейма ў XVIII ст. не паставілі коску паміж імёнамі Льва і Свідрыгайлы, такая памылка зроблена і ў новым выданні Volumina constitutionum (2005).

Па смерці вялікай княгіні Ульяны польскі кароль Уладзіслаў Ягайла паставіў намеснікам у Віцебску свайго баярына — сакольнічага Фёдара Вясну. Свідрыгайла палічыў гэта за крыўду, забіў намесніка і сам укняжыўся ў Віцебску. Адказам быў паход Вітаўта і Скіргайлы, да якіх далучыўся смаленскі князь Юрый Святаславіч. Свідрыгайлу адправілі да каралеўскага двара ў Кракаў, яго знаходжанне ў Малой Польшчы крыніцы фіксуюць з 11 жніўня 1393 да 1396 года.

Змаганне за сталец

Ад кракаўскага двара Свідрыгайла ад’ехаў да Сілезіі, затым да Венгрыі, адкуль разам з Фёдарам Любартавічам спрабаваў дамовіцца з кіраўніцтвам Тэўтонскага ордэна пра саюз супраць Ягайлы і Вітаўта. Зразумеўшы марнасць гэтых спроб, Свідрыгайла вярнуўся ва ўладанні Гедзімінавічаў не пазней за 12 жніўня 1399 года, калі ў войску Вітаўта ўдзельнічаў ў бітве на Ворскле.

Неўзабаве Ягайла даў Свідрыгайле Заходняе Падолле, папярэдні трымальнік якога на ленным праве, кракаўскі ваявода , загінуў у бітве на Ворскле. Аднак ужо ў 1401 годзе Свідрыгайла аднавіў сувязь з Тэўтонскім ордэнам, куды і з’ехаў у пачатку 1402 года.

Свідрыгайла быў у Ордэне да пачатку 1404 года, удзельнічаў у «рэйзах» крыжакоў на Літву, разлічваў з іх дапамогай заняць вялікалітоўскі сталец, але разам з тым не рваў сувязяў з родным братам Ягайлам. Вярнуўся ва ўладанні Гедзімінавічаў, атрымаў ад Ягайлы наданні ў рускіх землях Польскага каралеўства, а ад Вітаўта — землі на літоўска-маскоўскім памежжы, у т.л. Браншчыну і Старадубшчыну.

Улетку 1408 года Свідрыгайла чарговы раз узбунтаваўся, разам з епіскапам чарнігаўскім і бранскім, значнай колькасцю князёў і баяр ад’ехаў ў Маскву да Васіля I, які тады ваяваў з Вітаўтам. Васіль I даў Свідрыгайле вялізныя ўладанні ў Вялікім княстве Маскоўскім, у тым ліку Уладзімір на Клязьме. Аднак Свідрыгайла заставаўся ў Вялікім княстве Маскоўскім толькі да паходу туды Едыгея, да якога далучыўся і пэўны час правёў у Ардзе, адкуль у 1409 годзе вярнуўся да Літвы. У тым жа 1409 годзе Свідрыгайла паспрабаваў аднавіць саюз з Ордэнам, ад гнева Вітаўта яго выратавала толькі заступніцтва Ягайлы, пакаранне горлам было заменена на зняволенне ў Крамянецкім замку. Толькі ў сакавіку 1418 года яго вызвалілі мясцовыя князі.

Ні на Валыні, ні ў Малдавіі Свідрыгайла замацавацца не здолеў і ад’ехаў ва ўладанні рымскага караля (некаранаванага імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі) Жыгімонта Люксембургскага і яго саюзнікаў. Урэшце ў жніўні 1420 года Свідрыгайла памірыўся з Ягайлам і Вітаўтам, яму далі ўладанні ў рускіх землях Польскага каралеўства і вялізнае Чарнігаўскае княства, да якога, мусіць, пазней (да 1422) дадалі Ноўгарад-Северскае. Тут Свідрыгайла правёў наступныя дзесяць гадоў, пазней ён сцвярджаў, што ўвесь гэты час быў у «аковах».

Вялікае княжанне

1430—1432 гады

Пасля смерці Вітаўта (кастрычнік 1430) паводле ўмоў Гарадзельскай уніі вялікага князя літоўскага мусілі абраць са згоды Ягайлы і польскіх паноў. Але вялікалітоўскія князі і баяры сабраліся на сойм у Вільні і без узгаднення з польскімі панамі, але са згоды Ягайлы, абвясцілі вялікім князем Свідрыгайлу. 4 снежня ў віленскім саборы Святога Станіслава Свідрыгайла каранаваўся вялікім князем літоўскім. Хоць ён і быў каталіком, але вядомы як праціўнік уніі з Польшчай і даўні супернік Вітаўта і Ягайлы. Мусіць, менавіта гэтым кіравалася незалежніцкая партыя пры яго абранні на сталец.

Польскі храніст Ян Длугаш асабліва падкрэсліваў, што Свідрыгайла меў аўтарытэт у праваслаўных, бо хоць і быў каталіком, але меў вялікую прыхільнасць да іх веры. Кракаўскі біскуп Збігнеў Алясніцкі ў 1432 годзе пісаў, што праваслаўныя пры Свідрыгайле трымаюць у руках амаль усе найважнейшыя гарады і ўрады, чаго быццам не было пры Вітаўце. Праўда, наколькі ўсё адпавядае рэчаіснасці ёсць пытаннем.

У знешняй палітыцы валадарства Свідрыгайлы пачалося канфліктам з Польшчай. Спрэчкі за Падолле былі яшчэ пры Альгердзе і Вітаўце, а пры Свідрыгайле зноў абвастрыліся, а ў канцы 1430 года перараслі ва ўзброеную барацьбу. Адбыўся канечны разрыў паміж Свідрыгайлам і Ягайлам. Пасля безвыніковых перамоў польскі кароль у чэрвені 1431 года пачаў вайну і накіраваў войскі на Валынь. Свідрыгайла шукаў саюзнікаў — яго падтрымліваў імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Жыгімонт Люксембургскі, які абяцаў вялікаму князю каралеўскую карону, а таксама Тэўтонскі ордэн, які хацеў рэваншу пасля паражэння 1410 года. У чэрвені 1431 года Свідрыгайла падпісаў абаронча-наступальны дагавор з вялікім магістрам Тэўтонскага ордэна , таксама дапамогу абяцалі татары і .

Разрыў з Польшчай выклікаў незадаволенасць часткі князёў і баяр, якія лічылі за лепшае польскую арыентацыю Літвы. Былі незадаволеныя і тыя, хто меў уплыў пры Вітаўце і страціў яго пры Свідрыгайле. Былі і інтрыгі з польскага боку, які падтрымліваў прапольскую (ці супрацьсвідрыгайлаўскую) апазіцыю і дапамагаў падрыхтоўцы замаху на Свідрыгайлу. Спробу замаху ўначы 1 верасня 1432 года здзейснілі ў Ашмяне князі Жыгімонт Кейстутавіч (каталік) і Сямён Іванавіч Гальшанскі (праваслаўны), але Свідрыгайле пашчасціла ўратавацца і ўцячы ў Полацк.

Феадальная вайна

Асноўны артыкул: Феадальная вайна ў ВКЛ, 1432-1437

Прапольская партыя адразу абвясціла вялікім князем аднаго са змоўнікаў, малодшага брата Вітаўта — Жыгімонта Кейстутавіча. Яго ўладу прызналі Вільня, Трокі, Коўна, Жамойць, Новагародак і Гродна, зброяй падпарадкавалі Берасце. Аднак Полацкая, Віцебская і Смаленская землі, Севершчына, , Валынь не прызналі Жыгімонта, а лічылі вялікім князем Свідрыгайлу.

Жыгімонт адразу аднавіў саюз з Польшчай, падпісаў унію ў Гародні, якой пацвердзіў вярхоўную ўладу Ягайлы на ўмовах Віленска-Радамскай уніі, такім чынам абмежаваў самастойнасць ВКЛ часам свайго жыцця. Каб змагацца са Свідрыгайлам Ягайла прыслаў Жыгімонту польскія войскі. Так у ВКЛ пачалася феадальная вайна (1432—1437). Вайна не мела нацыянальна-рэлігійнага характару, у абодвух супрацьлеглых лагерах былі як літоўцы, так і русіны, як праваслаўныя, так і каталікі. Вайна была змаганнем княжацка-баярскіх партый паміж сабою. Свідрыгайла быў каталіком і пры гэтым узначальваў у асноўным праваслаўную партыю, але гэтая партыя змагалася не за веру, а за свае паноўнае месца ў дзяржаве, у ёй былі таксама князі і баяры каталіцкага веравызнання, якія выступалі супраць уніі з Польшчай і за саюз з Тэўтонскім ордэнам.

Свідрыгайла абапіраўся на Полацк і з восені 1432 года рабіў выправы на прызнаўшыя Жыгімонта землі. Зімой і летам 1433 года войскі Свідрыгайлы хадзілі да Вільні і Новагародка, занялі шэраг невялікіх гарадоў, але агулам вайсковыя дзеянні для іх былі няўдалыя. Не аказалі абяцанай дапамогі татары і малдаўскі гаспадар. Толькі Лівонскі ордэн пасылаў свае войскі супраць Жыгімонта. У сваю чаргу Жыгімонт Кейстутавіч пры падтрымцы польскіх войскаў, ваяваў землі, захаваўшыя адданасць Свідрыгайлу, у 1433 годзе даходзіў да Мсціслава.

Маючы колькасную перавагу, Свідрыгайла не здолеў яе выкарыстаць, да таго неўзабаве страціў галоўнага саюзніка. Польска-чэшскае войска напала на Новую Марку і падышло да Гданьска, вялікі магістар Тэўтонскага ордэна вымушаны быў заключыць з Польшчай перамір’е. У выніку дагавора, заключанага ў канцы 1433 года ў Ленчыцах, Ордэн выракся саюзу са Свідрыгайлам. Вызначальнымі для зыходу вайны сталі прывілей 1432 года выдадзены Ягайлам для і Троцкі прывілей выдадзены Жыгімонтам у Троках 6 мая 1434 года. Гэтыя прывілеі абвяшчалі роўнасць правоў праваслаўных і каталікоў у межах ВКЛ — правы, гарантаваныя каталікам Гарадзельскім прывілеем, пашыраліся на ўсіх падданых незалежна ад веравызнання. У прывілеі Жыгімонта адзначалася, што такая роўнасць была заўсёды, але гэтым актам яна афіцыйна пацвярджаецца. Хоць у Троцкім прывілеі дэкларавалася, што ўрады ваявод і кашталянаў віленскага і троцкага могуць займаць толькі каталікі, але праваслаўнае баярства атрымала гарантыі недатыкальнасці сваіх зямельных уладанняў, свабоду распараджэння зямлёй, ільготы ад дзяржаўных павіннасцяў. Такім чынам былі знятыя значныя супярэчнасці ў грамадстве і Свідрыгайла пачаў страчваць падтрымку.

Свідрыгайла спадзяваўся на дапамогу Захада, звярнуўся да . У 1433 годзе ў Базель быў дасланы ліст нібыта ад праваслаўных баяр з Віцебска, якія выказалі жаданне падпарадкавацца Рыму, а ў наступным годзе на царкоўным саборы з’явілася дэлегацыя Свідрыгайлы, якая пацвердзіла яго планы уніі і папрасіла дапамогі ў барацьбе з Жыгімонтам і Ягайлам. Але гэта было памылкай, бо праваслаўныя пасля Троцкага прывілея і так пакідалі лагер Свідрыгайлы, а яго намер увесці царкоўную унію яшчэ больш адштурхнуў іх. Паспрыяла гэтаму і тое, што князь летам 1435 года загадаў спаліць у Віцебску мітрапаліта Герасіма, якога падазраваў у пераходзе на бок Жыгімонта.

У такім становішчы Свідрыгайла, пакуль яшчэ меў даволі шмат прыхільнікаў, вырашыў даць прапольскай партыі генеральную бітву, і ў ліпені 1435 года разам з войскамі Лівонскага ордэна рушыў на Жыгімонта, але пацярпеў цяжкую паразу ў бітве пад Вількамірам, сам ён уцёк з 30 баярамі ў Полацк. Падтрымка Свідрыгайла пасля такой паразы значна аслабла і працягвала слабець. У 1435 годзе ўладу Жыгімонта прызнаў Смаленск, але Полацк і Віцебск адбілі аблогі войскаў Жыгімонта. Тэўтонскі ордэн падпісаў у Брэсце Куяўскім вечны мір з Жыгімонтам Кейстутавічам і Ягайлам, зноў адмовіўся ад саюзу са Свідрыгайлам і прызнаў вялікім князем літоўскім Жыгімонта Кейстутавіча, абавязваўся і ў будучым прызнаваць вялікім князем літоўскім толькі таго, хто будзе абраны са згоды паноў Польшчы, і не падтрымліваць вялікіх князёў літоўскіх у іх антыпольскіх захадах. Летам 1436 года ўладу Жыгімонта прызналі і Полацк з Віцебскам. Пэўны час Свідрыгайла меў падтрымку на Кіеўшчыне, Севершчыне і Валыні, але пасля пакінуў і гэтыя землі, атрымаўшы прытулак у Валахіі.

У Валахіі Свідрыгайла знаходзіўся да забойства Жыгімонта Кейстутавіча арганізаванага незалежніцкай партыяй. Пасля гэтага Свідрыгайла з’явіўся на Валыні і называў сябе . Але рада князёў і паноў, узначаленая Янам Гаштольдам, 29 чэрвеня 1440 года абвясціла вялікім князем 13-гадовага Казіміра Ягелончыка, зноў без узгаднення з польскімі панамі.

Зноскі

1. Grand Duke of Lithuania Švitrigaila // Faceted Application of Subject Terminology Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3294867"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q846596"></a>
2. Švitrigaila // opac.vatlib.it
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q84353965"></a>
3. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku / пад рэд. J. Wolff — Warszawa: 1895. — С. 339.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125352562"></a>
4. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku / пад рэд. J. Wolff — Warszawa: 1895. — С. 336.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125352562"></a>
5. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku / пад рэд. J. Wolff — Warszawa: 1895. — С. 339, 535.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125352562"></a>
6. Полехов 2014, с. 242..
7. T. Milewski. Indoeuropejskie imiona osobowe. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. С. 11-13.
8. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1958. С. 259.
9. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 628—629.
10. Lietuvių pavardžių žodynas. L-Ž. Vilnius, 1989. C. 1006.
11. Юркенас Ю. О древних трехчленных антропонимах балтийского происхождения, засвидетельствованных в старобелорусских письменных памятниках // Kalbotyra 1971 ХХІІ(2) 41-50.
12. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 87-88.
13. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 452.
14. Полехов 2014, с. 242, Заўв. 38..
15. Полехов 2014, с. 242—243, Заўв. 38..
16. Полехов 2014, с. 243, Заўв. 38..
17. Полехов 2014, с. 243..
18. Полехов 2014, с. 244..
19. Полехов 2014, с. 249..

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14).
• Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Полехов С. В. Браки князя Свидригайла Ольгердовича // По любви, въ правду, безо всякие хитрости. Друзья и коллеги к 80-летию В.А. Кучкина. : Сб. ст.. — Москва: ИНДРИК, 2014. — С. 235—268.
• Полехов С. В. Когда Свидригайло держал Галич? // Шаги/Steps. — 2021. — Т. 7. — № 3. — С. 219-237.
• Полехов С. В. Свидригайло // Православная энциклопедия. — М.: 2021. — Т. 62. — С. 69-71.
• Палехаў, С. Сорак гадоў барацьбы — дваццаць два месяцы ўлады: лёс вялікага князя Свідрыгайлы // Наша гісторыя, № 1, 2018, с. 10-13. ISBN 2617—2305
• Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. — Мінск: Энцыклапедыкс, 2001. — 412 с. — ISBN 985-6374-34-2 — С. 95-100
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 591 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.