Гідрані міка ад грэч υδωρ вада і όνομα назва раздзел тапанімікі які вывучае гідронімы уласныя назвы мораў заліваў рэк ру

Гідрані́міка (ад грэч. υδωρ — «вада» і όνομα — «назва») — раздзел тапанімікі, які вывучае гідронімы (уласныя назвы мораў, заліваў, рэк, ручаёў, крыніц, азёр, балот і інш.), што гістарычна склаліся на пэўнай тэрыторыі. а таксама і х сукупнасць — . У выніку даследаванняў гісторыка-лінгвістычнымі метадамі гідранімія выступае як гістарычная крыніца.

Абарыгены і прышэльцы называлі раку або возера па найбольш характэрнай прыкмеце па колеры, празрыстасці, смаку вады (Белая, Святліца, ), асаблівасцях і (Быстрыца, , ), характары дна і берагоў (, Каменка, Крынічная), відах жывых істот, для якіх водны аб’ект стаў прытулкам (Бобрык, ), асаблівасцях расліннасці на берагах і ў пойме (Бярэзіна, Альшанка, ) і інш. Адзін і той жа прыродны водны аб’ект (асабліва буйны) можа мець некалькі назваў, пад якімі ен быў вядомы ў розных і народаў, што жылі адначасова або змяняліся на працягу гістарычнага працэсу ў пэўным рэгіёне. Найбольш старажытныя гідронім мог захавацца з тых часоў, калі стала ўстойлівай гістарычная пераемнасць насельніцтва. Часам прышэльцы крыху змянялі яго, надавалі новы суфікс з канчаткам (), каб прыстасаваць да сваёй мовы. Перад асновай маглі дабаўляць слова (афікс), якое наогул змяняла сэнс. Таму гідронімы ў пэўнай ступені адлюстроўваюць гісторыю этнасу. Кожная эпоха пакідала «гідранімічныя пласты», час утварэння якіх патрабуе спецыяльнага вызначэння. Так, вялікую раку ўсходняга славянства Днепр, Дняпро, Непер, Непр старажытныя грэкі і рымляне называлі Данапрас, Данапрыс, Барысфен, туркі — Узу, Узы, Юзг; сучасныя ўкраінцы называюць яе Славуціч. Рака Нёман у ніжнім цячэнні мела назву Мемель, на карце Пталамея (2 ст. н. э.) — Хрона, Хронан, у інш крыніцах — Немул, Неман, Нямот, літоўцы называюць яе Нямунас, у старажытнасці яна, відаць, называлася Гутал, потым Кронан. Пра шырокую вядомасць здаўна раку Заходняя Дзвіна сведчаць яе шматлікія назвы у германцаў Дзюна, Віна, Вена; у латышоў Даўгава, у рускіх Двина, на карце Пталамея Эрыдан, Родан, Рудон, Рубон. У ніжнім цячэнні яна была вядома старажытным мараходам як Танаіс, Турунт, Хазін, Херзін. Розныя назвы маюць таксама рэкі Вісла (Вістула, Вістла, Віскла, Вандал) і Волга (Арак, Аціль, Іціль, Йул, у Пталамея — Ра).

Каля 1070 года паўночнагерманскі храніст Адам Брэменскі назваў Балтыйскае мора. Яго, верагодна, меў на ўвазе Плутарх (2 ст. н э.), калі паведамляў пра Кронійскае мора. Тацыт (1 ст. н. э.) пісаў пра мора свебаў (свеваў — продкаў сучасных шведаў). Рымляне называлі Балтыйскае мора Венедскім залівам, германцы — Усходнім (Остзэе) або Гоцкім, арабы — Варажскім, Ругенскім, Рускім, Славянскім.

Паводле падання, Чорнае мора, або Понт, было вядома яшчэ арганаўтам. Паводле старажытна-грэчаскага географа і гісторыка Страбона (), грэкі сначатку называлі яго Аксінскі Понт («Негасціннае»), потым перайменавалі ў Эўксінскі Понт («Гасціннае»). Для іранцаў яно было Ахшаена («Цьмянае»), для туркаў — Кара-Дэніз («Чорнае мора»). Летапісец Нестар (канец XI — пач. XII ст.) называе яго Понт і падкрэслівае, што «гэта мора слыве Рускім».

Гідронімы паступова эвалюцыяніравалі. Так, вядомы прыток Заходняга Буга змяняў назву Лосна (Іпацьеўскі летапіс) — Лісна — Лесна — Лясная. Некаторыя фінскія гідронімы набылі балцкія (, Оксна, Сартай, , Шашупе) або славянскія (Ваўпянка, Кіраўка, Сар’янка, Соржыца, Чудзінка) фарманты. Возера З’яла пачалі называць Выганаўскім, Князь-возера — Чырвоным, р. Бчыць — Пціч, р. Хідра — Хітрая.

Найстаражытнымі з’яўляюцца гідронімы з корнем дон-, дан-, які паходзіць ад агульнаіндаеўрапейскага слова дану — «», «рака». У такім значэнні слова дон захавалася ў старажытна-іранскім рэлігійным творы «Авеста» (1-я палова 1-га тысячагоддзя да н.э.) і ў асеціскай мове, што дае падставу шэрагу даследчыкаў лічыць яго толькі інда-іранскім. Аднак гэта назва больш старажытная, пра што сведчыць тры ракі Дон, а таксама , у Англіі, Дандр, у Францыі («д» перайшло ў «т», як у назве Дона — Танаіс, Танаквісль), ў Літве, у Партугаліі, у Індыі. Дунай рымляне называлі Дунавій, Данубус, кельты і германцы — Донаў, готы — Данаві, балгары — Дунав, венгры — Дуна, туркі — Туна, румыны — Дунэря. Гідронім Дзвіна паходзіць, верагодна, ад індаіранскага слова дэваяна — «паўночны шлях» або «дарога багоў-», Нёман (Мемель) — ад агульнаіндаеўрапейскага слова мель — «чорны», а яго галоўная пратока ад старажытнаеўрапейскага (кельцкага) рус — «светлы».

Ручай пры р. Сож, азеры Гомель у басейне Эсы і у басейне Гарыні, р. у басейне Северскага Данца маюць назвы, сугучныя пдронімам ў Турцыі, у Афганістане, ў Індыі. Слова мал у індаеўрапейцаў азначае «стаячая вада», у балтаў — «бераг», «зямля».

Этымалопя гідроніма Прыпяць (у вярхоўях мае назву Струмель, Струмень) не вельмі празрыстая. Слова прыпетс азначае «якая моцна наслядзіла» (у старажытных індаеўрапейцаў пры — «скрозь», «моцна», петс — «», «пядзя»). Прыток Прыпяці р. Ясельда (Ясольда, Яцольда), як і (Сакольда) з басейна р. Нараў, мае ў назве слова альда — «рака». Рака (Эльда) есць на поўначы Германіі, возеры ў Турцыі, р. ў басейне ракі Об.

Перасяленні стараж індаеўранейцаў можна таксама прасачыць па назвах воз Олтуш у Маларыцкім раёне, рэк ў Турцыі, Олт у басейне Дуная, Альта ў левабярэжжы Дняпра. На іх шляху ляжалі таксама Прыпяць (з прытокамі Лань, Льва, , Свінавод), Вісла і Нёман. У —5-м тысячагоддзях да н. э. Ютландыю і Скандынавію злучаў сухапутны перашыек (Балтыйскае мора было возерам). Індаеўрапейскі арэал адзначаецца гідронімамі на мен-, мін-, нар-, нор-, нер-, тар-, тур- і інш. Мена, Менка, на якой узнік Мінск (Менск); Мена ў басейне Плісы, , Міній у Іспаніі; Мінаб у Іране; Нараў у басейне Заходняга Буга; воз. Нарач (у літоўцаў Нарутас), Нера ў басейне Дуная, у Нарвегіі і Італіі; Нара ў Індыі; ў Іспаніі, Нарын упадае ў воз. Ісык-Куль, ў Пакістане, Тара ў басейнах Дуная і Іртыша; Тар у Лондане; ў басейне Цісы, Тарн у басейне Гарыні, ў ; у Афганістане і Літве.

Пасля рассялення індаеўрапейцаў у Еўропе, але яшчэ да вылучэння з іх асяроддзя балцкіх, германскіх, і інш. плямен (— гадоў да н. э.), склаўся пласт старажытна-еўрапейскай гідраніміі. На думку некаторых даследчыкаў, у яго ўваходзяць гідронімы Лупа, Ола, Ольса, , Сола, а таксама з фармантамі -ара, -антыя, -мантыя, -мана, -мена, -ісія і падобнымі: , , , , . Яны могуць пачынацца на ал-, ан-, вел-, він-, дра-, дры-, іл-, іс- («лёд»), лан-, мер-, ос-, сал-, сол-, сен-, сві -, стр-, ун- (Алдан, Велна, Віндава, Драва, Ілія, Іслач, Лань, , Оса, Салон, , Сена, , Струна, і інш.). Найбольшая ў Еўропе колькасць старажытнаеўрапейскіх гідронімаў (яшчэ дабалцкіх) выяўлена менавіта ў басейне Нёмана. Сустракаюцца яны і ў паўд частцы Верхняга Падняпроўя — (Алісія), Арціслаўка (Арцісія), Арыя (усе каля Магілёва), Мадорка каля Рагачова.

У басейне верхняй Волгі індаеўрапейцы сутыкнуліся з угра-фінскімі (уральскімі) пляменамі, некаторыя з якіх у сярэдзіне 3-га тысячагоддзя да н.э. мусілі перасяліцца на захад і дасягнулі Балтыйскага мора. Яны засялялі таксама басейн ракі Ака (йокі, йоггі — «рака») з прытокамі Вожа, , Мокша, , Проня, Сара, Сарма, , Угра, . Угра-фінскія гідронімы часта адрозніваюцца каранямі вод-, вол-, вят-, кем-, кір-, мож-, сес-, сар-, сор- («возера»), суо- («балота»), чар-, чуд-, шош-, ок-, ор-, ора- («якая свідруе»), сеж-, югла- (, Волхаў, , , Маза-Югла, Окана, Орша, , , Сораць, Сысола, , возера Чудскае, воз. Чарсцвяты, Шоша, , Шуя). Выкарыстоўваліся таксама фарманты -га, -ога, -уга («рака»), -весі, -ярві («возера»), -жма, -кса, -кша, -ша, -ха, -да (калі немагчыма рэканструяваць -уда), -ма, -маа («бераг», «зямля»), -я (Волга, , Жыжма, , , Ладага, Маруга, , , воз. Суя, , , , і, магчыма, ). Характэрная асаблівасць некаторых угра-фінскіх гідронімаў — «» і наяўнасць і гукаў (, , Шоша). Шмат угра-фінскіх назваў захавалася ў Латвіі, пераважна на ўзбярэжжы Рыжскага заліва, каля 30 — у Літве. Некаторыя даслецчыкі лічаць угра-фінскімі фарманты -ты, -ды (азеры Дрывяты, Дрысвяты, Снуды ў Браслаўскім раёне). 3-за рознага падыходу мовазнаўцаў асэнсаванне старажытных гідронімаў неадназначнае. Яно патрабуе разгляду іх у даволі вялікіх рэгіёнах і ўліку арэалаў мясцовых археалагічных культур.

На тэрыторыі Беларусі каля 1,5 тыс. рэк даўжыней больш за 10 км кожная і 470 азёр плошчай звыш 0,5 км² кожнае. Сярод іх амаль 600 балцкіх гідронімаў (без уліку старажытнаеўрапейскіх і іншамоўных). На поўнач ад Прыпяці, у , басейне Заходняй Дзвіны яны ўтвараюць шчыльную сетку, таму сэнс кожнага мясцовага гідроніма можа быць высветлены ў першую чаргу зыходзячы з літоўскай і латышскай моў. Назвы рэк Бяроза (Бярэзіна, ) паходзяць ад літоўскіх слоў берзас, бержас («бяроза») або берзауне («балота»), а апошнія ад агульнаіндаеўрапейскага слова берк («бялець», «свяціцца»), Дунай, Тур’я ад дунайс, турас («глеісты», «гразкі»), Друць, Дрыса ад друтас («магутны»); Даўгава — «мнагаводная»; , Морач — «дрыгвянка»; Пліса — «чыставодная»; Рэста — «балацянка»; — «светлая»; Ула — «жвірніца»; Цна — «правабярэжная», Эса — «» і інш. У балцкіх гідронімах можна аднавіць словы -уда («вада» — Нёўда, Лосвіда), -упэ, -упіс («рака») — , ) Ім уласцівы фарманты -ея, -ія, -ула, -ета, -іта, -еса, -оса, -дра, -сна, -ста, -ксна, -кша, -шта (Асвея, Вілія, Апіта, Арэса, Лучоса, , ).

На левабярэжжы Дняпра, у басейнах Дзясны і Іпуці вылучаюць індаіранскія гідронімы, распаўсюджанне якіх звязана са скіфамі і іх папярэднікамі: Сейм, , , Эсмань, Бася (басач — «вялікая»), Вець (ветэ — «вада»), Вейна, Карма, Стомець. На дунайскім напрамку індаіранцы назвалі рэкі Буг, («», назва Дуная ў ніжнім цячэнні), Днестр (дон + істар), Прут («бродніца»), Сава («чорная»).

Пасля ілірыйцаў, якія жылі на Валыні, засталіся , , , і, верагодна, Барбара, , , Гарынь, , .

Германскія пранікненні на паўднёвы ўсход сталі прычынай паяўлення асобных гідронімаў у міжрэччы Віслы і Нарава (, , , , , ) і далей на ўсход (Бахмут, Белз, , , , Бярлянка, Дзерна, , Кранк, , воз. , Льва, возера Нобель, Палахва, , , , Стыр, , , Шпіль).

Сярод іх вылучаюцца гоцкія. У 175—375 готы вандравалі ад Заходняга Буга да Азоўскага мора, наведвалі рачныя даліны Ворсклы, Днястра, Северскага Данца, сярэдняе , Крым, абышлі з поўдня Палессе (Айум, Ойум — «краіна балот і лясоў») і ўтварылі вялікае дзяржаўнае аб’яднанне. У выніку некаторыя мясцовыя гідронімы набылі характэрныя фарманты: -агва (-ага), -ахва (-аха, -ваха, -афа), -вата (-вато — «вада»), -аві (-аў, -ов). Толькі на Украіне існуе не менш за 40 такіх назваў (, , , , , Мярэфа, , , , , , і інш).

Сярод германскіх губляюцца таксама лацінізаваныя кельцкія гідронімы, у т. л. з корнем рус- (назва возера ў кельтаў). Кельцкія гідронімы Лютка і ёсць у басейне р. Лясная.

На тэрыторыі Усходняй Еўропы, асабліва на Палессі, пануе больш позняя славянская гідранімія. У працэсе часта надавалі мясцовым гідронімам характэрныя для сваёй мовы суфіксы і канчаткі або наогул па-свойму называлі тысячы дробных рэчак, папярэднія назвы якіх былі страчаны. У арэале, дзе складвалася іх мова (на прарадзіме), нярэдка захоўваліся не зусім зразумелыя гідронімы (Вісла, Дзвіна, Одра, Свіцязь). У зонах наступных міграцый (1-е тысячагоддзе н.э.) яны пераважна празрыстыя паводле сексу (, Каменка, Ліпаўка, Ржаўка, Трасцяніца, Чорная).

Наяўнасць поліэтнічных гідронімаў (Альзініца, , , , Нерайшанка, Ардзяжанка, , Серакаратнянка, , , Юрмала) дазваляе іншы раз прасачыць паслядоўнасць засялення пэўнай тэрыторыі. На аснове гідраніміі складваюцца ўяўленні аб старажытных індаеўрапейцаў, балтаў, германцаў, славян і інш. народаў. Прарадзіма першых знаходзілася хутчэй за ўсе ў . вылучыліся з індаеўрапейскай (ці прамежкавай балта-славянскай) еднасці на вісла-одэрскай прасторы, а магчыма, і ў больш шырокім арэале, які ўключаў , Валынь і Заходняе Палессе. У 3—5 ст. асобныя іх пранікненні адбываліся на паўночны ўсход, пазней — на поўдзень. Прыпяць стала славянскай ракой у 6—8 стст. Тэрыторыі на поўнач ад яе разам з левабярэжжам Дняпра трапілі ў славянскі арэал спачатку ў выніку славянізацыі, потым асіміляцыі мясцовага балцкага насельніцтва.

Літаратура

Гідраніміка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 537 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0.